Янги тартиб-таомилларни ҳаётга жорий этишдан олдин уларни тажриба-синов тарзида қўллаш амалиёти кенгайиб бормоқда. Таҳлилларга кўра, 2018 — 2024 йиллар давомида давлат бошқаруви, сайлов, солиқ, соғлиқни сақлаш, юридик хизматлар, уй-жой ва коммунал, инвестиция, хусусий мулк ҳимояси каби соҳа ва тармоқларда 60 дан ортиқ эксперимент ўтказилган. Бу юртимизда ҳар йили ўртача 10 га яқин эксперимент ўтяпти, дегани.
Ҳуқуқий эксперимент давлат ва жамият ҳаётида муҳим институтга айланиб бормоқда. Унинг ҳуқуқий асослари ва меъёрларини қонун билан белгилаб қўйиш катта аҳамиятга эга.
Тўғри, ҳуқуқий эксперимент институти “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонуннинг 34-моддасида қайд этилган. Аммо уни ўтказиш билан боғлиқ ижтимоий-ҳуқуқий муносабатлар комплекс тарзда тартибга солинмаган. Жумладан, эксперимент ўтказиш шартлари ва давомийлик муддати, ҳуқуқий эксперимент жорий этиш мумкин бўлмаган соҳалар, фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларига берилган имтиёзлар ҳамда маъмурий ҳужжатларнинг эксперимент тугаганидан кейин амал қилиши ёки қилмаслиги ёхуд жавобгарлик масалалари тартибга солинмаган.
Ҳуқуқий экспериментни ўтказишда ягона ёндашув мавжуд эмас. Яъни, қонунчилик ҳужжатлари лойиҳа босқичида ёки қабул қилингандан кейин кучга киргунга қадар ёхуд кучга киргандан сўнг экспериментдан ўтказилган.
Мазкур камчиликлар, ҳуқуқий бўшлиқлар турли соҳалардаги ижтимоий муносабатларни тарқоқ ҳолда тартибга солиш салбий амалиётининг давом этишига олиб келмоқда. Бу эса ҳуқуқий коллизиялар, ҳуқуқни қўллашда турлича талқин қилиш ва мураккабликларни юзага келтиряпти.
Айрим жиҳатларга атрофлича тўхталиб ўтадиган бўлсак, эксперимент тартибида қабул қилинган ҳужжатларнинг барчасида уларнинг самарадорлигини баҳолаш мезонлари, кўрсаткичлари ва прогнозлари, 23 тасида эса ҳуқуқий экспериментларни якунлаш муддатлари мавжуд эмас. Ўтказилган экспериментларнинг 30 таси бўйича таҳлиллар бор, 22 таси бўйича умуман таҳлил олиб борилмаган, 50 таси бўйича эксперимент самарадорлиги баҳоланмаган, 39 таси бўйича уларнинг мақсадга мувофиқлиги тўғрисида хулосалар шакллантирилмаган.
Бундан ташқари, қонунчилик ҳужжатларида эксперимент муддати тугамаган бўлса-да, эксперимент самарадорлигини таҳлил қилиш натижасида уни бекор қилиш ҳолатлари ҳам мавжуд.
Юқоридаги камчиликлар ва ҳуқуқий бўшлиқларни тўлдириш, тартиб-таомилларни аниқ белгилаш мақсадида “Ҳуқуқий эксперимент тўғрисида”ги қонун лойиҳаси ишлаб чиқилган. Айни пайтда лойиҳа Қонунчилик палатасида иккинчи ўқишга тайёрланмоқда.
Муайян соҳада норматив-ҳуқуқий ҳужжат ёки экспериментал-ҳуқуқий норма самарадорлигини таҳлил қилиш ҳамда уларнинг натижасида юзага келган ёки келиши мумкин бўлган эҳтимолий оқибатларни ўрганиш, баҳолаш, шу орқали самарали ҳуқуқий нормаларни амалиётга жорий этиш ҳуқуқий экспериментнинг асосий мақсади ҳисобланади.
Қонун лойиҳаси билан тартибга солинаётган асосий масалаларга тўхталсак. Аввало, инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликларини чеклайдиган, бекор қиладиган ёки уларнинг аҳволини бошқача тарзда ёмонлаштирадиган ҳолларда ҳуқуқий эксперимент ўтказилишига йўл қўйилмаслиги белгиланмоқда.
Ҳуқуқий экспериментни ташкил этиш, ўтказиш, унинг натижаларини баҳолаш ва жорий этишнинг бир қатор шартлари акс этяпти. Яна бир муҳим жиҳати, ижтимоий аҳамияти ва мураккаблик даражасига кўра, ҳуқуқий эксперимент 6 ойдан 3 йилгача бўлган муддатда ўтказилиши назарда тутилмоқда.
Эксперимент ўтказиладиган ҳудуд тегишли маҳаллий ҳокимият органлари билан маслаҳатлашувлар асосида маъмурий-ҳудудий бирликнинг хусусияти, ўзига хослиги ва табиатидан келиб чиқиб белгиланиши мустаҳкамланяпти.
Ҳуқуқий эксперимент фақат Ўзбекистон Республикасининг қонунлари, Олий Мажлис палаталарининг қарорлари, Президент фармонлари ва қарорлари ҳамда Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари билан ўтказилиши белгилаб қўйилмоқда.
Шунингдек, ҳуқуқий эксперимент ўтказиш шакллари, усуллари, уни ўтказиш тартиби ва босқичлари аниқлаштирилмоқда.
Ҳуқуқий эксперимент ўтказишни тўхтатиб туриш ва тугатиш асослари, унинг натижаларини баҳолаш ва якунларини расмийлаштириш тартиби ҳам назарда тутиляпти.
Илғор технологияли тараққиёт, фаол, шу билан бирга, мураккаб муносабатлар барча соҳаларга чуқур кириб бормоқда. Ҳар қандай ўзгариш ва янгиликни синовдан ўтказгандан сўнг жорий этиш ҳар томонлама мақсадга мувофиқ саналади. Тизимли муаммоларга энг самарали ечимларни топиш зарур. Ҳуқуқий эксперимент мана шу жиҳатлардан ҳам муҳим институтдир.
“Ҳуқуқий эксперимент тўғрисида”ги қонун лойиҳасининг қабул қилиниши давлат ва жамият бошқарувини такомиллаштиришга, энг муҳими, фуқароларнинг ҳаёти ва фаровонлигини яхшилашга хизмат қилади.
Фирдавс ШАРИПОВ,
Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутати,
ЎзХДП фракцияси аъзоси.